เกือบทุกวันที่อาคารเล็ก ๆ ที่ตั้งอยู่ในบ้านพักผู้สูงอายุราชสีมา เราจะได้เห็นภาพคุณตา คุณยายมานั่งทำงานศิลปะร่วมกันตามแต่ความชอบ บางคนเริ่มผสมสี แต่งแต้มภาพด้วยพู่กัน บางคนใช้สีไม้ระบายภาพบนกระดาษ และบางคนก็ค่อย ๆ หยิบลูกปัดเม็ดเล็กเม็ดน้อยมาร้อยเรียงออกมาอย่างสวยงาม แต่ไม่ว่าจะเป็นงานรูปแบบไหน ศิลปะก็เข้ามาช่วยเติมแต่งให้ชีวิตในช่วงวัยชราที่บางคนมองว่าซ้ำซากจำเจให้มีสีสัน ศิลปะยังทำหน้าที่บอกเล่าความรู้สึกนึกคิดที่อยู่ภายในใจ และบำรุงเลี้ยงจิตใจให้คุณตา คุณยายรู้สึกถึงความหมายของการอยู่บนโลกใบนี้
ทุกวันนี้สังคมไทยเข้าสู่การเป็นสังคมสูงวัยอย่างสมบูรณ์แล้ว การเตรียมพร้อมด้านต่าง ๆ ในการดูแลผู้สูงอายุทั้งในระดับบุคคลและสังคมจึงเป็นเรื่องที่สำคัญมาก “บ้านพักผู้สูงอายุ” เป็นทางเลือกหนึ่งที่เกิดขึ้น เพื่อช่วยสนับสนุนการใช้ชีวิตในช่วงวัยที่เราไม่สามารถดูแลตัวเองได้อย่างเต็มที่ เพราะเป็นสถานที่ที่มีผู้เชี่ยวชาญคอยดูแลอย่างใกล้ชิด และมีสังคมที่เต็มไปด้วยความเข้าใจจากเพื่อนในวัยเดียวกัน
มากกว่าการดูแลในเรื่องของสุขภาพและความเป็นอยู่ในชีวิตประจำวันแล้ว อีกเรื่องที่สำคัญไม่ยิ่งหย่อนไปกว่ากัน คือ การดูแลด้านจิตใจ ซึ่งหนึ่งในเครื่องมือที่ถูกนำมาใช้ คือ “ศิลปะ” หลากหลายแขนง ที่ช่วยแต่งแต้มสีสันรวมทั้งความหมายใหม่ ๆ ให้กับชีวิต ในวันที่สมรรถภาพของร่างกายค่อย ๆ เสื่อมถอยลง
จากการเล็งเห็นประโยชน์อันมากมายของงานศิลปะ “คุณพ่อยอห์น” บาทหลวงจิโอวานนี่ คอนทาริน จึงก่อตั้ง หอศิลป์ บ้านผู้สูงอายุราชสีมา ขึ้น ภายใต้การสนับสนุนของบ้านผู้สูงอายุราชสีมา ด้วยความตั้งใจอยากให้มีพื้นที่ในการนำประโยชน์จากศิลปะแขนงต่าง ๆ มาช่วยดูแลทั้งด้านร่างกายและจิตใจของผู้สูงอายุที่พักอยู่ในบ้านพัก รวมทั้งผู้สูงอายุที่อยู่ในพื้นที่ใกล้เคียงด้วย
มนุษย์ต่างวัยชวนทุกคนไปทำความรู้จักและสัมผัสบรรยากาศของหอศิลป์แห่งนี้ให้มากขึ้นผ่านคำบอกเล่าของของ “ต่าย” ชิดชนก ชาญพรมราช เจ้าหน้าที่ศิลปะบำบัด แห่งหอศิลป์บ้านผู้สูงอายุราชสีมา คนทำงานศิลปะที่ไม่เคยรู้สึกว่าการดูแลผู้สูงอายุ คือ การทำงาน แต่เหมือนตัวเองเป็นลูกหลานที่ดูแลปู่ย่าตายายในครอบครัวใหญ่ที่อบอวลไปด้วยความรักและความอบอุ่นแห่งนี้
ศิลปะไม่ใช่เรื่องของวัย แต่เป็นเรื่องของใจ
“ก่อนหน้านี้มีการทำศิลปะบำบัดกับเด็ก ๆ ที่สถานสงเคราะห์เด็กบ้านคามิลเลียนเพื่อเด็กพิการ แล้วได้ผลลัพธ์ออกมาค่อนข้างดี พอเปิดบ้านพักผู้สูงอายุที่โคราช คุณพ่อยอห์นจึงอยากนำงานศิลปะมาช่วยในการฝึกกล้ามเนื้อของผู้สูงอายุ ให้ท่านได้ทำกิจกรรมที่มีการเคลื่อนไหวร่างกาย ได้ใช้เวลาอยู่กับตัวเอง และได้ถ่ายทอดความรู้สึกที่ไม่สามารถพูดออกมาได้ผ่านงานศิลปะ
“เราคิดว่างานศิลปะสามารถนำมาใช้ในการดูแลผู้สูงอายุได้ เป็นงานที่เริ่มต้นได้ง่าย แม้จะอยู่ในวัยสูงอายุ ถึงแม้ในช่วงแรก ๆ คุณตา คุณยายอาจจะยังไม่ค่อยเปิดใจ เพราะมองว่าเป็นงานที่ต้องอาศัยความประณีต แต่หลังจากที่ท่านได้ลองทำงานศิลปะ ก็รู้สึกชอบ อยากตื่นขึ้นมาขีดเขียนในทุก ๆ เช้า ไม่อยากนอนอยู่เฉย ๆ เพราะการได้ทำงานศิลปะช่วยเติมความสดใสให้ชีวิต และเป็นการใช้เวลาว่างให้เกิดประโยชน์
“ผู้สูงอายุแต่ละคนจะเข้าหายากง่ายต่างกัน เราต้องชวนคุย ใช้เวลาในการทำความรู้จัก ทำความเข้าใจความชอบของคุณตา คุณยายแต่ละท่าน เราจะเริ่มจากการให้ท่านลองขีดเขียนลายเส้นต่าง ๆ อย่างลายจุด ลายเฉียงก่อน แล้วค่อยขยับมาให้ลองใช้สีน้ำ ดูว่าท่านสามารถอยู่กับงานได้นานไหม แล้วค่อยให้ท่านได้ลองวาดภาพเอง ใช้วิธีสังเกต แล้วดูเป็นเคส ๆ ไปว่าผู้สูงอายุแต่ละท่านชอบหรือเหมาะกับงานศิลปะแบบไหน
“กิจกรรมศิลปะที่ผู้สูงอายุชอบทำมีหลากหลาย ทั้งร้องเพลง ร้อยลูกปัด วาดภาพระบายสี แต่มีคุณยาย กลุ่มหนึ่งที่ชื่นชอบการร้อยลูกปัดมาก ให้ร้อยทั้งวันก็ร้อยได้ไม่เบื่อ แม้จะออกแบบลวดลายยาก ๆ ให้ ก็พยายามร้อยจนเสร็จ แม้คุณยายจะอายุ 80 หรือ 90 กันแล้ว และงานร้อยลูกปัดต้องใช้สายตาในการเพ่งเพื่อร้อยลูกปัดเข้าไปในเส้นเอ็นทีละเม็ด แต่ก็ไม่ได้เป็นปัญหาอะไร เพราะคุณยายจะค่อย ๆ ทำไปเรื่อย ๆ ด้วยความเพลิดเพลิน
“ส่วนผลงานภาพวาดต่าง ๆ ของคุณตา คุณยาย เรานำมาใส่กรอบแล้วจัดแสดงไว้ในหอศิลป์ บางครั้งก็ถ่ายรูปลงเพจ มีน้อง ๆ นักศึกษาและคนที่ชื่นชอบช่วยสนับสนุนผลงานศิลปะของคุณตาคุณยาย ทำให้พวกท่านรู้สึกดีใจมากที่ทำงานออกมาแล้วมีคนชื่นชอบ และมีคนให้กำลังใจในการทำงานศิลปะของตัวเอง ถึงแม้ว่าคุณตาคุณยายจะมาเริ่มทำงานศิลปะตอนอายุมากแล้ว แต่ก็ยังสามารถทำงานศิลปะออกมาได้ดีจนสามารถสร้างทั้งความภูมิใจและรายได้ให้กับตัวท่าน”
เริ่มจากความสบายใจ ไม่ว่าทำอะไรก็จะอยากทำไปเรื่อย ๆ
ทุกเส้นสายที่ถูกขีดเขียน ทุกสีสันที่ถูกแต่งแต้มและระบายลงบนพื้นที่ว่าง บางครั้งก็ออกมาเป็นรูปร่าง สวยงาม บางครั้งแม้กระทั่งตัวคนวาดเองก็มองไม่ออกว่าเป็นภาพอะไร แต่ทุก ๆ อย่างที่ถูกถ่ายทอดออกมาล้วนมีความหมายบางอย่างเสมอ นั่นคือ สิ่งที่ศิลปะมอบให้เป็นของขวัญกับเราในวันที่มีความคิดและความรู้สึกมากมายที่ไม่สามารถพูดออกมาได้ ศิลปะจะทำหน้าที่บอกเล่าเรื่องราวเหล่านั้นแทนทั้งหมด
“เคยมีคุณตาท่านหนึ่งวาดภาพ สเกตช์ภาพได้ทุกอย่าง แต่ท่านไม่อยากทำ เพราะท่านรู้สึกเครียด สายตาของท่านไม่เหมือนเดิมแล้ว เวลาจะตัดเส้นก็รู้สึกไม่ได้ดั่งใจ หงุดหงิด เราก็เลยพรินต์ภาพขาว-ดำ ภาพลายเส้นง่าย ๆ ภาพดอกไม้ มาให้ท่านใช้สีไม้ระบาย ท่านก็บอกว่างานแบบนี้ทำแล้วสบายใจมากกว่า ไม่ต้องใช้ความคิด ไม่ต้องกลัวเลอะ จนเดี๋ยวนี้คุณตาแวะมาที่หอศิลป์ทุกวัน คุณตาเคยบอกว่า เมื่อก่อนท่านนอนไม่ค่อยหลับ พอมาทำกิจกรรมศิลปะ มาระบายสีวันละ 2-3 ชั่วโมง กลับไปก็นอนหลับได้นานขึ้น
“ในส่วนของงานศิลปะบำบัดจะมีความลึกกว่างานศิลปะทั่วไป เป็นงานที่ไม่ได้เน้นความสวยงาม แต่เน้นการเล่าเรื่องและการได้ใช้เวลาอยู่กับตัวเอง การทำศิลปะบำบัดจะดึงความรู้สึกบางอย่างออกมาจากข้างใน เราจะถามผู้สูงอายุก่อนเสมอว่ายินยอมที่จะทำหรือไม่ เพราะบางครั้งมีเรื่องราวในอดีตที่อาจกระทบกระเทือนจิตใจ และทำให้รู้สึกเศร้ามาก ๆ ถ้าท่านไม่พร้อม เราก็จะให้ท่านระบายสีภาพง่าย ๆ เน้นแค่ฝึกให้เกิดสมาธิ และได้มีช่วงเวลาอยู่กับตัวเอง”
ดูแลทุกด้านด้วยงานศิลปะ
การทำงานศิลปะช่วยให้ผู้สูงอายุได้พัฒนาทั้งด้านร่างกาย ด้านจิตใจ และด้านสังคม คุณต่ายเล่าถึงความเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นและพัฒนาการด้านต่าง ๆ ของคุณตา คุณยายให้เราฟังว่า “เราเคยให้คุณยายท่านหนึ่งจับดินสอ ตอนแรกคุณยายก็จับแล้ววางเลย บอกว่าไม่มีเรี่ยวมีแรง ไม่มีกะจิตกะใจอยากจะทำอะไร เราเลยจัดส่งภาพลายเส้นน่ารัก ๆ ไปให้ถึงห้องพัก ให้คุณยายได้ทำที่เตียงของตัวเองพร้อมกับเพื่อน ๆ ผู้สูงอายุคนอื่น ๆ ช่วงแรก ๆ คุณยายก็ไม่อยากทำ แต่พอคุณยายนอนนาน ๆ เริ่มรู้สึกเบื่อ ประกอบกับเห็นเพื่อน ๆ คนอื่นทำ แล้วผลัดกันโชว์ผลงานของตัวเอง ชมกันไปชมกันมา ก็เลยเริ่มรู้สึกอยากลองทำบ้าง พอได้ทำ ก็ค่อย ๆ ฝึกไปเรื่อย ๆ จนทุกวันนี้คุณยายกลายเป็นคนที่รักงานศิลปะไปแล้ว ต้องมาวาดรูปที่หอศิลป์ทุกวัน โดยภาพที่คุณยายวาดก็จะมีหลากหลายรูปแบบ ทั้งภาพสัตว์ ภาพดอกไม้ ภาพธรรมชาติ รวมทั้งการวาดภาพระบายสีตามภาพต้นแบบ”
“นอกจากนี้ การทำงานศิลปะยังช่วยให้คุณตา คุณยายได้ฝึกสมาธิ จนสามารถจัดการอารมณ์ของตัวเองได้ดีขึ้น อย่างคุณยายท่านหนึ่งท่านมักจะหงุดหงิด รำคาญ เวลาที่อยู่รวมกับเพื่อน ๆ ในห้อง แล้วมีเสียงพูดตลอดเวลา จนทำให้คุณยายไม่ได้พักผ่อน แต่พอได้มานั่งระบายสี คุณยายก็ใจเย็นมากขึ้น หงุดหงิดน้อยลง เพราะมีงานศิลปะมาช่วยดึงความสนใจจากอารมณ์หงุดหงิดนั้น
“ส่วนคุณยายอีกท่านเป็นคนชอบกินมาก ท่านมักจะไม่พอใจ เวลาที่เจ้าหน้าที่เก็บจานอาหารไป เพราะท่านอยากแบ่งเก็บไว้กินนาน ๆ หรือกินหลาย ๆ มื้อ เวลาท่านหงุดหงิดจากเหตุการณ์ตรงนั้น ท่านก็มักจะมานั่งระบายสี เพื่อช่วยผ่อนคลายอารมณ์ และศิลปะยังเป็นเหมือนจุดเชื่อมความผูกพันที่ทำให้คุณตา คุณยายมีโอกาสทำกิจกรรมร่วมกัน ได้มาวาดภาพ ระบายสี ร้อยลูกปัด ได้พบปะ พูดคุย แลกเปลี่ยนกันอย่างสนุกสนาน”
ความสุขของคุณตา คุณยาย คือ เป้าหมายสูงสุด
“การดูแลผู้สูงอายุที่บ้านพักผู้สูงอายุนั้นจะเน้นการดูแลผู้สูงอายุให้มีคุณภาพชีวิตที่ดีที่สุด ชะลอให้ผู้สูงอายุมีชีวิตที่ยืนยาว และมีกำลังใจที่จะใช้ชีวิตอย่างมีความสุข
“ที่บ้านผู้สูงอายุจะมีการจัดกิจกรรมทุก ๆ เช้า ซึ่งผู้สูงอายุจะแบ่งกันไปทำกิจกรรมต่าง ๆ ทั้งทำกายภาพ กิจกรรมธรรมะ ร้องเพลงสุนทราภรณ์ ส่วนกิจกรรมศิลปะ จะรับผู้สูงอายุเข้าร่วมไม่เกินรอบละ 15 คน โดยผู้สูงอายุทั้งหมดเป็นผู้สูงอายุที่พักอยู่ในบ้านผู้สูงอายุอยู่แล้ว แต่บางครั้งก็จะมีผู้สูงอายุจากข้างนอกเข้ามาร่วมทำกิจกรรมด้วย เช่น กิจกรรมศิลปะสำหรับเด็กและผู้สูงอายุที่จัดขึ้นเป็นประจำทุกวันเสาร์
“ในเดือนนี้จะมีกิจกรรมพิเศษ คือ กิจกรรมวันลอยกระทง ที่จัดขึ้นเพื่อสร้างบรรยากาศที่อบอุ่น สนุกสนาน ให้คุณตา คุณยายได้เข้าร่วม โดยทางบ้านพักจะจัดเตรียมกระทงไว้ให้ท่านได้ลอยในบ่อน้ำพุเล็ก ๆ และจัดประกวดนางนพมาศและนายนพมาศ ให้ท่านได้แต่งชุดไทยมาเข้าร่วมด้วย”
ดูแลอย่างเปิดใจและเข้าใจ
“อุปสรรคในการทำงานกับผู้สูงอายุมักจะเกิดขึ้นในช่วงแรก โดยเฉพาะผู้สูงอายุที่บ้านพัก ซึ่งเป็นผู้สูงอายุที่ร่างกายไม่ค่อยแข็งแรง และมีความเจ็บป่วยด้วย ทำให้อารมณ์แปรปรวนได้ง่าย เราใช้วิธีค่อย ๆ เข้าหา เพื่อพูดคุยกับท่าน บางครั้งก็เตรียมขนมติดไม้ติดมือไปให้ ถ้าเราทำความเข้าใจจริง ๆ เราจะพบว่า พวกท่านไม่ได้ต้องการอะไรมากมาย นอกจากความรักและความเอาใจใส่ อะไรที่เรายอมได้ ตามใจท่านได้ เราก็ทำ ดูแลท่านเหมือนเราเป็นลูกเป็นหลานคนหนึ่ง รู้ว่าท่านชอบอะไร ก็ทำไปให้ เช่น ทำที่คาดผม หรือตัดดอกไม้ใส่แจกันไปให้ แค่นี้ก็ทำให้ท่านมีความสุขแล้ว
ดูแลกันให้ดีที่สุดในวันที่ยังอยู่ด้วยกัน
“การได้ทำงานตรงนี้ ทำให้เรามีโอกาสได้แบ่งปัน เวลาที่เราทำงานศิลปะ แล้วเรามีความสุข เราก็อยากจะส่งต่อความสุขนั้นไปให้คุณตาคุณยาย เพราะการที่เราได้เห็นท่านมีความสุข ก็ทำให้เรามีความสุขตามไปด้วย มากไปกว่านั้นการได้ดูแลคุณตา คุณยายยังทำให้เราตระหนักถึงคุณค่าของชีวิตมากขึ้น เราอยู่กับคุณตาคุณยายมาหลายปี ในทุก ๆ ปี จะมีการเปลี่ยนแปลงเกิดขึ้นเสมอ ภาพถ่ายที่เราถ่ายด้วยกันทุก ๆ โอกาส เมื่อเวลาผ่านไป จะมีคนหายไปจากภาพนั้น ผู้สูงอายุท่านมีช่วงเวลาชีวิตที่สั้น ร่างกายท่านเปลี่ยนแปลงไปได้เร็วมาก จากที่นั่งขีดเขียนด้วยกันอยู่ดี ๆ บางครั้งท่านก็ป่วยและทรุดลงอย่างกะทันหันได้ เราจึงพยายามทำทุกวัน ทุกโอกาสที่ได้ใช้ด้วยกันให้ดีที่สุด
“เราอยากให้ผู้สูงอายุมีคุณภาพชีวิตที่ดีในทุกด้าน ทั้งด้านร่างกายและจิตใจ กำลังใจเป็นสิ่งที่สำคัญสำหรับผู้สูงอายุ ลูกหลานควรดูแล เอาใจใส่ท่าน ส่งเสริมให้ท่านได้ทำในสิ่งที่ชอบ ได้ใช้ชีวิตอย่างมีคุณค่า อะไรที่ท่านยังพอทำเองได้ ก็สนับสนุนให้ท่านได้ทำ และต่อยอดสร้างรายได้ของตัวเอง เพื่อให้ท่านได้ใช้ทุกช่วงเวลาของชีวิตอย่างภาคภูมิใจและมีความสุขในแบบของตัวท่านเอง”
ใครที่อยู่ใกล้ สะดวกในการเดินทาง และพอมีเวลา เราอยากชวนคุณไปเยี่ยมเยียน หรือลองทำกิจกรรมกับคุณตา คุณยายที่หอศิลป์แห่งนี้ดูสักครั้ง ไม่แน่ว่าคุณอาจจะได้รับประสบการณ์ใหม่ ๆ รวมทั้งพลังงานดี ๆ ที่ช่วยชุบชูใจของคุณได้ และอาจจะหลงรักทั้งงานศิลปะและคุณตาคุณยายโดยไม่รู้ตัว
สำหรับคนที่สนใจอยากเป็นจิตอาสาร่วมทำกิจกรรมกับผู้สูงอายุสามารถติดต่อทาง inbox เพจ หอศิลป์ บ้านผู้สูงอายุราชสีมา หรือติดต่อผ่านหมายเลข 083-271-4553
ขอบคุณภาพจาก หอศิลป์ บ้านผู้สูงอายุราชสีมา
